18 Kasım 2007 Pazar

Türk Dilleri Ailesi

Türk Dilleri Ailesi


Türk dillerinin Avrasya üzerinde yayılımı

Türkiye Türkçesi konuşanların dünya üzerinde yayılımı
Türk dilleri veya Türk lehçeleri olarak Doğu Avrupa'dan Sibirya ve Çin'in batısına kadar uzanan bir alanda ana dil olarak 180 milyon kişi tarafından, ikinci dil olarak konuşanlar da sayılırsa 200 milyon kişi tarafından konuşulan, birbirleri ile çok yakın akraba olan ve 40 ayrı yazı diline bölünen bir dil grubu tanımlanır. Türk dilleri Altay dilleri ailesine aittir. En çok konuşulan Türk dili, Türkiye Türkçesidir.
Türk dillerini diğer dil ailelerinden farklı kılan mühim bir özelliği, konuşucularının uzun süre göçebe olarak yaşamışlığı ve bu yüzden bu dillerin sürekli birbirlerinden etkilenmiş olmalarıdır. Türk dillerinin çok sayıda aynı anlamda kullanılan ortak kelimelere sahip olmalarının yanı sıra cümle yapıları da hep aynı kalır. Bu yüzden Türk dillerinin bir dil ailesi olmadığı, tek bir dilin lehçeleri olduğu görüşü de yaygındır ve Türk lehçeleri, Çağdaş Türk yazı dilleri veya Türk dilinin kolları gibi adlandırıldıklarına da rastlayabiliriz. (Bakınız: "Dil" ve "Lehçe" tartışması)
Bu tabloda Türk dillerinde cümle yapısının aynı kaldığını gösteren bir örnek görebilirsiniz:
Diller
Cümle yapısı
Gagavuz Türkçesi
Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Türkiye Türkçesi
Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor.
Azerbaycanca
Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
Türkmence
Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
Özbekçe
Bolalar maktabda tilimizni latin alifbosi bilan / ila yozadi.
Uygurca
Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Kazakça
Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
Kırgızca
Balalar mektepte tilibizdi latin alfaviti menen cazat.
Tatarca
Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası bilän / ilä yaza.
Çoğu Altay dillerinde olduğu gibi Türk dillerinde de büyük ve küçük ses uyumu vardır (Özbekçe hariç), yazımda sözcükler son ekler alarak uzarlar ve cümle yapısı özne-nesne-yüklem sırasıyla oluşturulur. Kazakça örnek:
jaz (yaz)
jaz.u (yazı)
jaz.u.şı (yazıcı/yazar)
jaz.u.şı.lar (yazıcılar)
jaz.u.şı.lar.ım (yazıcılarım)
jaz.u.şı.lar.ım.ız (yazıcılarımız)
jaz.u.şı.lar.ım.ız.da (yazıcılarımızda)
jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı (yazıcılarımızdaki)
jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar (yazıcılarımızdakiler)
jaz.u.şı.lar.ım.ız.da.ğı.lar.dan (yazıcılarımızdakilerden)
Konu başlıkları
1 Tarih
2 "Dil" ve "Lehçe" tartışması
2.1 "Lehçe"nin anlamı
2.1.1 Örnek: Altayca-Türkçe karşılaştırması
2.1.2 Örnek: Hakasça-Türkçe karşılaştırması
2.1.3 Örnek: Çuvaşça-Türkçe karşılaştırması
3 Türk dilleri ailesi
3.1 Türk dillerinin coğrafyası
3.2 Büyük Türk dilleri ve anlaşılabirlik
3.2.1 Anlaşılabilirlik
3.3 Türkçe ulusal diller
3.4 Ülkelere göre Türk dilleri
3.5 Tükenmek üzere olan Türk dilleri
4 Türk dillerinin sınıflandırılması
4.1 Sınıflandırma sorunları
4.2 Çuvaşçanın farkı
4.3 Halaçcanın farkı
4.4 Diğerleri
4.5 Modern dil biliminde sınıflandırma
4.6 Sınıflandırmanın kriterleri
4.7 Sözlük karşılaştırması
5 Türk dillerinin kullanmış oldukları alfabeler
6 Türk dilinin yazılışları
6.1 Kaynaklar
6.2 Ayrıca bakınız
6.3 Dış bağlantılar
6.3.1 Dinlenebilir örnekler
Tarih
Yüzyıllar boyunca Türk dillerini konuşan halklar göçebe hayatı sürdürmüşler ve özellikle İran, İslav ve Moğol gibi farklı toplumlarla birçok alanda etkileşimde bulunmuşlardır. Geniş bir tarihe yayılan bu etkileşim sürecinden Türk dilleri de önemli oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim sürecinde Türk dilleri de kendi aralarında bazen birbirlerinden uzaklaşıp bazen de göçebe yaşam şekli nedeniyle tekrar yaklaşıp kaynaşmışlardır. Bu yüzden Türk dil grubu ve içindeki dillerin tarihi gelişimleri kısmen belirsizleştirmiş, bu yüzden Türk dillerinin sınıflandırılmasının birden fazla sistemi oluşmuştur. Günümüzde en genel kabul görmüş sınıflandırma sistemi Samiloviç'in kalıtsal sınıflandırması olmakla beraber ayrıntılarda tartışmalar sürmektedir.

"Dil" ve "Lehçe" tartışması
Türkiye'de Türk dilleri ailesinin adlandırılması, ve bu dillerin sadece bir dil mi yoksa birçok diller mi oldukları hakkında farklı fikirler yaygındır. Türk Dil Kurumu yayınlarında, önceleri "Türk lehçeleri" adı benimsenmişken, sonraları bu ad yanında "Türk dilleri" deyimine de yer verildiği görülmektedir. Ankara Üniversitesi Türk dillerini öteden beri "lehçe" sayar ve "Türk dilleri" deyiminden kaçınır. İstanbul Üniversitesi ise, daha aşırı bir tutumla, "lehçe" deyimini yalnız Çuvaşça ve Yakutça gibi öbürlerinden çok farklı iki Türk dili için kullanmakta, bu diller dışındaki bütün Türk dillerini "lehçe"nin de altında bir konuşma türü ("variety of speech") saydığı "şive" sözü ile adlandırmaktadır. Bu durumda, Türk dillerinin Türkiye'deki adlandırmalarında üç ayrı görüşle karşı karşıyayız demektir:
Sovyet Rus dilcileri, Hint-Avrupa dillerini Indo-Germen diye adlandıran fakat Türk lehçelerini ayrı birer dil sayan bazı Alman dilcileri ve hem Türkolog hem Altayist Talat Tekin: Diller,
Türk Dil Kurumu ve Ankara Üniversitesi'nin görüşü: Lehçeler,
İstanbul Üniversitesi'nin ve Muharrem Ergin'in kitabını okutan otuzdan fazla üniversitenin görüşü: Çuvaşça, Yakutça ve Halaçça lehçe, diğerleri şive.

"Lehçe"nin anlamı
Ana madde: Lehçe (dil bilimi)
Dil biliminde bir konuşma türünün dil mi yoksa lehçe (diyalekt) mi olduğunu saptamak için kullanılan tek dil bilimsel ölçüt karşılıklı anlaşılabilirlik ("mutual intelligibility") ölçütüdür. Bu ölçüt, sıradan bir kimsenin dille ilgili şu yalın yargısına dayanır: "Aynı dili" konuşan insanlar birbirlerini anlayabilirler, ya da aksine birbirlerini anlamayan insanlar "ayrı diller" konuşuyorlar demektir.

Örnek: Altayca-Türkçe karşılaştırması
Ol onçozınañ ozo cortop oturdı = O, herkesten önce gitti.
Keçe eñirde bis kinodo bolgonıbıs = Dün akşam biz sinemada idik.
Bu biçik cûkta çıkkan = Bu kitap yakında çıktı.

Örnek: Hakasça-Türkçe karşılaştırması
Sírerge par kilerge miníñ mâm çoğıl = Size gelmek için vaktim yok.
Anıñ üçün ahça tölirge ayastığ = Onun için para ödemek yazık (olur).
Ol şkolanı am dâ tôspan = O, okulu henüz bitirmedi.

Örnek: Çuvaşça-Türkçe karşılaştırması
Vírenekensem şkula kayríš = Öğrenciler okula gittiler.
Kíneke sítel šinçe vırtat = Kitap, masa(nın) üstünde duruyor.
Yukarıdaki Çuvaşça cümleleri Türk dil bilimi öğrenimi görmemiş, Çuvaşça öğrenmemiş bir Türk'ün anlayamayacağı derecede farklıdır. Türkçe bilmeyen bir Çuvaş'ın da bu cümlelerin Türkçe karşılıklarını anlayamayacağı açıktır. O halde, Çuvaşça ile Türkçe arasındaki karşılıklı anlaşılabilirlik oranı sıfırdır ve bunlar iki ayrı dildir. Yani yukarıda karşılaştırılan dillerin arasındaki farklılıklar "lehçe" denilebilmesi için yeterli değildir.

Türk dilleri ailesi

Türk dillerinin ( ) dünyadaki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri.
Toplam 40 ayrı dilden oluşan, 180 milyon ana dili olarak konuşanı ile Türk dilleri ailesi, Altay dilleri grubunda büyük farkla en büyük dil ailesini oluşturur. Dünyadaki bütün dil aileleri arasında yedinci büyük dil grubunu oluşturur ve önümüzdeki on yıllar içinde daha da büyüme kapasitesine sahiptir.
Dünyadaki büyük dil aileleri:
1. Hint-Avrupa dil ailesi
2. Çin-Tibet dil ailesi
3. Nijer-Kongo dil ailesi
4. Afro-Asya dil ailesi
5. Avustronezce dil ailesi
6. Dravid dilleri ailesi
7. Türk dilleri ailesi (Altay dilleri grubunda)

Türk dillerinin coğrafyası

Çin'in batısındaki Türk dilleri
Türk dilleri, Doğu ve Güneydoğu Avrupa, Batı, Orta ve Kuzeyasya gbi büyük bir coğrafyaya dağılmıştır. Bu bölge Balkanlar'dan Çin'e, İran'dan Kuzey Denizine kadar uzanır. Asya'nın yaklaşık otuz ülkesinde en az bir Türk dili, sözünü etmeye değer yaygınlıkta konuşulur. Bunun yanında Almanya'da büyük bir azınlık Türkiye Türkçesini ana dili olarak konuşur.

Tüm Türk dilleri konuşanların sayısının dillere göre paylaşımı

Büyük Türk dilleri ve anlaşılabirlik
Türk dillerini konuşanların dörtte üçü, en büyük üç Türk dilinden birini kullanır:
Türkiye Türkçesi; 70 milyon ana dili olarak konuşanı vardır. Türkiye, Balkanlar, Batı ve Orta Avrupa'daki ikinci dil olarak konuşanlar ile 80 milyonu bulur.
Azerice (Azerbaycan Türkçesi); 30 milyon konuşucu: Azerbaycan ve Kuzeybatı İran.
Özbekçe; 24 milyon konuşucu: Özbekistan, Kuzey Afganistan, Tacikistan ve Batı Çin.
Bir milyondan fazla konuşucusu olan diğer Türk dilleri:
Kazakça 11 Mio. Konuşucu: Kazakistan, Özbekistan, Çin, Rusya
Uygurca 8 Mio Konuşucu: Çin- Sincan
Türkmence 6,8 Mio Konuşucu: Türkmenistan, Kuzey Iran
Kırgızca 3,7 Mio Konuşucu: Kırgizistan, Kazakistan, Çin Türkistanı
Çuvaşça 1,8 Mio Konuşucu: Rusyanın Avrupa kısmında
Başkırca 2,2 Mio Konuşucu: Başkıristan
Tatarca 1,6 Mio Konuşucu: (etnik olarak 6,6 Mio.) Merkez Rusyadan Batı Rusyaya kadar
Kaşgayca 1,5 Mio Konuşucu: Iranin Fars ve Çuzistan illerinde
Sayılar 3/2006 tarihli kaynaklardan alınmışdır. %5 - %10 daha yüksek sayılar gösteren kaynaklar bulmakta mümkündür.

Tüm Türk dilleri konuşanların sayısı birbirini anliyabilen dillerden oluşan grublara ayrıldığında böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır

Anlaşılabilirlik
Neredeyse tüm Türk dillerinin Sesbilim, sözdizim ve şekil bilgisi aynıdır. Sadece Çuvaşça, Halaçça ve Yakutça ile Dolganca gibi Sibirya Türk dilleri bu noktalarda farklıdır. Bunun yanında komşu ülkelerin sınırlarında kaynaşmadan ileri gelen ve bazen dil gruplarının sınırlarını da aşan lehçeler bulunur.
Türk dilleri birbirlerini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrılır. En büyük grup Türkiye Türkçesi, Azerice ve Türkmenceyi içine alan Oğuz grubudur. Diğer gruplar, Uygur, Kıpçak, Ogur, Sibirya ve Argu gruplarıdır. Aynı grubun içinde yer alan dillerin arasındaki fark bir lehçe farkı kadardır, ancak iki farklı gruba ait dilin arasında anlaşabilirliği zorlaştıran ya da imkansız kılan gramer farkları vardır. Buna rağmen tüm dillerde neredeyse hep aynı kalan birçok kelime vardır:
Eski Türkçe
Türkiye Türkçesi
Azerbaycan Türkçesi
Türkmence
Tatarca
Kazakça
Özbekçe
Uygurca
ana
anne
ana
ene
ana
ana
ona
ana
burun
burun
burun
burun
borın
murιn
burun
burun
qol
kol
qol
qol
qul
qol
qo‘l
kol
yol
yol
yol
ýol
yul
jol
yo‘l
yol
semiz
semiz
semiz
semiz
simez
semiz
semiz
semiz
topraq
toprak
torpaq
topraq
tufraq
topıraq
tuproq
tupraq
qan
kan
qan
gan
qan
qan
qon
qan
kül
kül
kül
kül
köl
kül
kul
kül
sub
su
su
suw
su
suw
suv
su
aq
ak

ak
aq
aq
oq
aq
qara
kara
qara
gara
qara
qara
qora
qara
qızıl
kızıl
qızıl
qyzyl
qızıl
qızıl
qizil
qizil
kök
gök
göy
gök
kük
kök
ko‘k
kök
(Daha fazla örnek için buraya bakınız: Sözlük karşılaştırması)

Türkçe ulusal diller

Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Kazakça, Kırgızca ve Özbekçe, ülkelerinin ulusal dilidir. Bunun yanında bazı özerk Türk Cumhuriyetlerinde ve bölgelerinde resmi dil olarak geçenler vardır: Çuvaşça, Kumıkça, Karaçay-Balkarcası, Tatarca, Başkırca, Yakutça, Çakasça, Tuva, Altayca ve Çin'de Uygurca.

Ülkelere göre Türk dilleri
Türk dilleri Avrupa'nın ve Asya'nın otuz ülkesinde konuşulur. Tablo alt gruplara ayrılmıştır ve sayılar sadece ana dili olarak konuşanları göstermektedir.
Grup ve dilleri
Konuşanlarınsayısı
Konuşulduğu ülkeler
OGUR ya da BOLGAR grubu
Çuvaşça
1,8 milyon
Rusya (Çuvaşistan) 1,8 milyon, Kazakistan 22.000
KIPÇAK grubu
Karaimce
ölmek üzere †
Litvanya 20, Ukrayna <10, title="Polonya" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Polonya">Polonya <10 title="Kumukça" href="http://tr.wikipedia.org/wiki/Kumuk%C3%A7a">Kumukça
280.000
Rusya (Dağıstan)
Karaçay-balkarça
250.000
Rusya (Karaçay-Çerkezye, Kabardino-Balkarien)
Kırım-Tatarcası
500.000
Ukrayna 200.000, Özbekistan 190.000, Kırgızistan 40.000
Tatarca
6,5 milyon
Rusya 5.500.000 Özbekistan 470.000, Kazakistan 330.000, Kırgızistan 70.000,Tacikistan 80.000, Türkmenistan 50.000, Ukrayna 90.000, Azerbeycan 30.000etnik olarak Tatarlar: 6,6 milyon
Başkırca
1,8 milyon
Rusya 1,7 milyon, Özbekistan 35.000, Kazakistan 20.000
Nogayca
70.000
Rusya (Kuzeykafkas)
Karakalpakça
400.000
Özbekistan
Kazakça
11 milyon
Kazakistan 8 milyon, Çin 1 milyon, Özbekistan 800.000, Rusya 650.000, Moğolistan 100.000
Kırgızca
3,7 milyon
Kırgızistan 3,3 milyon, Özbekistan 200.000, Çin 200.000
OĞUZ grubu
Türkçe (Türkiye Türkçesi)
76 milyon
Türkiye 70 milyon, Balkan 2,5 milyon, Kıbrıs 180.000, Rusya 300.000,Almanya 2,5 milyon, batı ve orta Avrupa 700.000
Gagavuzca
330.000
Moldavya 170.000, Balkan 130.000, Ukrayna 20.000, Bulgaristan 10.000
Azerice
30 milyon
Iran 20 milyon, Azerbeycan 8 milyon, Türkiye 500.000, Irak 500.000, Rusya 350.000,Gürcistan 300.000, Ermenistan 200.000
Türkmence
6,8 milyon
Türkmenistan 3,8 milyon, Iran 2 milyon, Afganistan 500.000, Irak 250.000, Özbekistan 250.000
Horasan-Türkçesi
400.000
Iran ( Horasan ili)
Kaşgayca
1,5 milyon
Iran (Fars, Kuzistan illeri)
Aynallu
7.000
Iran (Markazi, Ardebil ve Zanjan illeri)
Afşarca
300.000
Afganistan (Kabul, Herat), Kuzeydoğu-Iran
Şalarca
55.000
Çin (Qinghay ve Gansu illeri)
UYGUR grubu
Özbekçe
24 milyon
Özbekistan 20 milyon, Afganistan 1,5 milyon, Tacikistan 1 milyon, Kırgızistan 750.000,Kazakistan 400.000, Türkmenistan 300.000
Uygurca
28 milyon
Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi ya da Doğu Türkistan) 27,2 milyon, Kırgızistan 500.000, Kazakistan 300.000
Yugurca
5.000
Çin (Gansu ili)
Aynu (Türk dili) (Japon kavimi Aynu ile ilgisi yoktur)
7.000
Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi)
SİBİRYA grubu
Yakutça
360.000
Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi)
Dolganca
5.000
Rusya (Taymir Özerk Bölgesi)
Tuvince
200.000
Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) 170.000, Moğolistan 30.000
Tofalarca
ölmek üzere †
Rusya (Tuva Özerk Bölgesi)
Hakasça
65.000
Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi)
Altayca
50.000
Rusya, Altay Özerk Bölgesi)
Şorca
10.000
Rusya, Altay Özerk Bölgesi
Çulimce
2.500
Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi)
ARGU grubu
Halaçca
42.000
İran (merkez il, Kom ve Arak arasında)
TOPLAM
169.438.500

Tükenmek üzere olan Türk dilleri
Bazı diller sadece birkaç yaşlı kişi tarafından konuşulmaktadır ve yok olma yolundadırlar. Kaybolmak üzere olan diller şunlardır:
Güney Sibirya'da Tofa ya da Karagasça
Litvanya'da ve Polonya'da Karaimce
Musevi-Kırım-Tatarcası
Kuzeybatı Çin'de I-li Turki (I-li ovasında).
Sadece birkaç bin konuşanı kalmış olanlar:
İran'da Aynallu dili
Çin'de Yugurca (Gansu ili)
Kaşgarca (Kaşgar ili)
Kuzey Sibirya'da Dolganca
Güney Sibirya'da Çulimce (Altay bölgesinin kuzeyinde Çulım ırmağı kenarında).
Diğer Türk dilleri böyle bir yok olma tehlikesi taşımıyor ve büyük Türk dillerinin konuşucu sayısı giderek artmaktadır.

Türk dillerinin sınıflandırılması

Sınıflandırma sorunları
Dillerin benzerliğinden ve tarihte birbirlerinden çok etkileşmiş olmalarından dolayı, Türk dil grubunun sınıflandırılması kolay değildir. Ayrıca Türk halklarının geçmişteki göçebe yaşam tarzı coğrafi sınırlar çizilmesini de zorlaştırır. Bu yüzden farklı sınıflandırmalara rastlamak mümkündür. Çoğu, Rus dil bilimcisi Aleksander Samoiloviç'in 1922'de yaptığı sınıflandırmanın üzerine kurulmuştur. Dil ailelerindeki sınıflandırmaların genellikle genetik bilgilere dayanarak yapılmasına rağmen, Türk dil grubunda coğrafi dağılım daha büyük rol oynamaktadır.

Çuvaşçanın farkı
Çuvaşça, çoktan ölmüş eski Ön Bulgar dili ile birlikte diğer Türk dillerine daha uzak kalan Bolgarca dalını oluşturur. Bazı bilimciler, diğer Türk dillerinden farklı olduğu için Çuvaş dilini gerçek Türk dili olarak tanımazlar. Bu büyük farkın, diğer Türk dillerinden daha erken ayrılmasından kaynaklanmış olup olmayacağı sorusu henüz yanıtlanamamıştır. Bu farklardan birisi diğer Türk dillerinde sonu /-z/ ile biten sözcüklerin /-r/ ile bitmesidir:
Çuvaşca "tahar", ama Nogayca "togiz" – ("dokuz")
Çuvaşca "kör", ama Türkçe "köz"
Çuvaşça Rusya'nın Avrupa tarafında, Moskova'nın doğusunda Çuvaşistannda 1 milyon kişi tarafından konuşulur. Başkıristan ve Tataristan'daki konuşucuları ile birlikte toplam 1,8 milyon konuşanı vardır. Çuvaşlar Hristiyan-Ortodoks'tur ve Kiril alfabesi'ni kullanırlar, Çuvaşça dergiler, gazeteler, radyo ve TV programları vardır. Kendilerini kültürel ve tarihsel olarak İdil Bulgarlarının torunları olarak görürler.

Halaçcanın farkı
Diğer Türk dillerine en uzak kalan Halaç dilidir. Dil bilimcisi Gerhard Doerfer'in görüşüne göre Halaç, Türk dillerinin Argu grubunun son üyesidir. Türkçe'den çok erken ayrılmış ve 13. yüzyılda İran'da, etrafı Farsça konuşanlarla çevrili kalmıştır. (Yani ETHNOLOGUE 2005'te [1] iddia edildiği gibi, Azerice ile yakın akrabalığı yoktur). Halaç bugün 40.000 kişi tarafından İran'ın Kom ve Akar illerinde konuşulur ve İran'daki Türk dilleri arasında en ilginçlerindendir. Diğer lehçelerden ayrı kalması ve Farsça'dan etkilenmesine rağmen, ana dilden parçalar korumuştur. Ancak sesi Farsça'ya benzer.

Diğerleri
Türk dillerinin diğer dört grubu günümüzdeki coğrafi dağılımlarına göre değil, eski kavimlerin dağılımına göre sınıflandırılmıştır. Böylece;
Kıpçakça: Kuzeybatı Türkçe
Oğuzca: Güneybatı Türkçe
Uygurca: Güneydoğu Türkçe ve
Sibirya Türkçesi diye ayrıl

Hiç yorum yok: