20 Kasım 2007 Salı

Ses Olayları

SES BİLGİSİ VE SES OLAYLARI

Dil ve Ses : Dil, seslerden oluşan bir işaretler dizgesi olup duygu, düşünce ve istekleri aktarmaya yarayan araçtır.

Türkçenin Sesleri : Kulağın duyabildiği titreşimler ses olarak adlandırılırken seslerin yazıdaki hallerine harf denir. Türkçe’nin yazı dilinde 29 harf vardır. Bu harfler, ses özellikleri yönünden ünlü ve ünsüz harfler olmak üzere iki grupta incelenir.

Ünlüler (sesliler) : Ses yolunda herhangi bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Ünlüler tek başlarına söylenebilen, tek başlarına hece ya da sözcük olabilen seslerdir.
Türkçede bütün ünlüler aynı değerdedir. Uzun ya da kısa ünlü olmaz. Bu nedenle içinde uzun ünlü bulunan sözcükler Türkçe olamaz.
Ünlüler, kalın-ince, düz yuvarlak, geniş-dar olma özelliklerine göre aşağıdaki şemada olduğu biçimde gruplandırılır:

Dilin Durumuna Göre
Kalın:
a, ı, o, u
İnce:
e, i, ö, ü

Dudakların Durumuna Göre
Düz:
a, e, ı, i
Yuvarlak:
o, ö, u, ü

Alt Çenenin Durumuna Göre
Geniş:
a, e, o, ö
Dar:
ı, i, u, ü

Büyük Ünlü Uyumu : Ünlü harflerin, kalınlık-incelik yönünden uyumudur.
İlk hece Diğer heceler
a,ı,o,u a,ı,o,u
e,i,ö,ü e,i,ö,ü
Örnek : Uyan
kalın ağaç
ince çiçek
Uymayan
domates vücut
sürahi insan

Büyük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
Büyük ünlü uyumuna uymayan çok az Türkçe sözcük vardır.
Örnek : ana (anne), alma (elma), kangı (hangi), karındaş (kardeş)
Büyük ünlü uymuna aykırı sözcükler genellikle yabancı kökenlidir.
Örnek : Silah, gazete, mevcut, insan
Sözcüklere eklenen ekler de genellikle bu kurala uyar Ancak Türkçedeki altı ek büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnek : akıl-lı, çimen-ler, çocuk-da, eviniz-de, yürü-yor, bakar-ken, akşam-ki, sabah-leyin, yeşil-imtrak, turunç-gil
Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz. Örnek : Atakule, Kadıköy

Küçük Ünlü Uyumu : Bir sözcükteki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık yönünden uyumudur. Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden (a,e,ı,i) biri bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlülerde düz olur.
İlk hece Diğer heceler
a,e,ı,i a,e,ı,i
Örnek : bilge, ıslak, azgın, incirler
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden (o,ö,u,ü) biri bulunursa ikinci ve diğer hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) ünlüler yer alır.
İlk hece Diğer heceler
o,ö,u,ü a,e,u,ü
Örnek : oduncu, gülümsemek, kömürlük, öğrenci

Küçük Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar :
Dilimizde “o,ö” yuvarlak ünlüleri yalnızca ilk hecede kullanılabilir.
Örnek : Uymayanlar : doktor, motor, otobüs
Uyanlar : üzüm, kömür, soba
Yuvarlak ünlülerden biriyle başlayarak bir hecede “a,e” düz ünlülerine geçen bir sözcük, düz ünlüden sonra düz ünlü gelir kuralına göre “ı,i” düz ünlülerine de geçebilir.
Örnek : böy-le-si-ni, oy-ma-cı-lık
Türkçe sözcüklerin öncelikle büyük ünlü uyumuna uyması gerekir. Büyük ünlü uyumuna uymadığı halde küçük ünlü uyumuna uyan sözcükler Türkçe sözcük olmaz.
Örnek : misafir, tasvir, kalem
Büyük ünlü uyumuna uymayan “-ki” eki, yuvarlaşarak küçük ünlü uyumuna uyar.
Örnek : dünkü, bugünkü
UYARI : İki heceli olup orta hecelerinde “b,m,v” ünsüzleri bulunan kimi Türkçe sözcükler, bu ünsüzlerin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle küçük ünlü uyumuna aykırı düşer. Örnek:
Yağmur, çamur, kabuk, tavuk, kavun

Ünsüzler (Sessizler) : Tek başlarına söylenemeyen, ancak bir ünlünün yardımıyla söylenebilen seslere ünsüz denir. Türkçede 21 ünsüz vardır.

Ünsüz Harflerin Özellikleri :
Türkçede normalden kalın ya da ince okunan bir ünsüz yoktur.
Örnek : rüzgar, kagir, lazım
Yansımaların dışında Türkçe sözcüklerin başında “c,ğ,l,m,n,r,z” ünsüzleri bulunmaz.
Türkçe sözcüklerde “j,f” ünsüzleri hiç kullanılmaz.
Örnek : fare, jambon, jilet
Türkçe sözcükler iki ünsüzle başlamaz.
Örnek : krem, spor, tren, plak, trafik
Bileşik sözcükler ve özel isimler dışında Türkçe sözcüklerde “n-b” sesleri yanyana gelmez.
Örnek : İstanbul, Safranbolu, Sonbahar, Ambar, Kumbara, Perşembe
Ünsüzler çıkarılırken ses tellerinde titreşimli olmalarına karşın, kimi ünsüzlerin çıkışında titreşim olmadığı görülür. Bu açıdan değerlendirildiğinde ünsüzler, sert ve yumuşak ünsüzler olmak üzere iki grupta incelenir.

Ünsüz Benzeşmesi Kuralı : Sert ünsüzlerin (f,s,t,k,ç,ş,h,p) biriyşe biten sözcüklere c,d,g yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan bir ek getirildiğinde, bu eklerin başındaki
C, Ç ‘ye D,T’ ye G,K’ ye dönüşür.
Ünsüz sertleşmesi kuralına aykırı yazımlar yazım yanlışı yaratır.
Örnek :
giriş-gen girişken
dost-dur dosttur
Arap-ca Arapça
1) Ünsüz sertleşmesi, özel adlara ve sayılara getirilen eklere de uygulanır.
Örnek:Yanlış Değişim Doğru
Sinop’da “d”,”t” ‘ye Sinop’ta
Mehmet-cik “c”,”ç” ‘ye Mehmetçik
1970 ‘den “d”,”t” ‘ye 1970′ten
1923 ‘de “d”,”t” ‘ye 1923 ‘te
Örnek :
Beklediğimiz otobüs Ulus’dan kalkıp, Kızılay’dan geçecek.
Bu saatte oraya çoktan varmışdır.
2) Sözcük biçiminde olan de / da bağlacı, ünsüz sertleşmesi kuralından etkilenerek, te / ta biçiminde yazılmaz.
Örnek : Yanlış Doğru
hiç te hiç de
olup ta olup da
3) Ünsüzlerin benzeşmesi kuralına aykırı olan bazı ekler vardır.
Örnek : Yanlış Doğru
üç - ken üç - gen
çocuk - çağız çocuk - cağız

Ünsüz Yumuşaması (Değişimi) Kuralı : Bir sözcük p,ç,t,k sert ünsüzlerinden biriyle biterken, bu sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde, sert ünsüzler yumuşayarak;
p,b ‘ye - ç,c ‘ye - k,ğ ‘ye - t,d ‘ye dönüşür.
Örnek : balık balığın
kitap kitaba
ağaç ağacı
kağıt kağıdı

Ünsüz Yumuşamasıyla İlgili Kurallar :
1) Kimi Türkçe ve Türkçeye girmiş sözcüklerde yumuşama görülmez.
Örnek :
konut konutun (Türkçe) hilafet hilafeti (Yabancı)
taşıt taşıta (Türkçe) barikat barikatın (Yabancı)
2) Tek heceli sözcüklerde de genellikle yumuşama olmaz.
Örnek : saç saçım
kaç kaça
3) Özel adların sonuna gelen p,ç,t,k set ünsüzleri yalnızca okunurken yumuşatılır. Bu yumuşama yazımda gösterilmez.
Örnek : Okunuş Yazılış
Ayvalığ’a Ayvalık’a
Ahmed’in Ahmet’in

Türkçede Meydana Gelen Ses Olayları:

Ses Düşmesi : Kimi sözcüklerin çekimlenişinde veya türeyişinde, bir sesin düştüğü görülür.
a) Ünlü Düşmesi : İki heceli olan kimi sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecelerinde bulunan ünlüyü düşürürler. Buna orta hece düşmesi de denir.
omuz um omzum oğul u oğlu
kahır ol kahrol seyir et seyret
ayır ıntı ayrıntı sıyır ık sıyrık
yalın ız yalnız yanıl ış yanlış

b) Ünsüz Düşmesi : Bazı sözcükler, çeşitli etkilerle birleşirken sözcüğün sonundaki ünsüz harf düşebilir. Bu olaya ünsüz düşmesi adı verilir.
yumuşak cık yumuşacık sıcak cık sıcacık
yüksek l yüksel küçük l küçül
rast gelmek rasgelmek ast teğmen asteğmen
Bazı bileşik sözcüklerin oluşumunda bir hece veya ses düşmesi meydana gelir.

Ses Türemesi : Sözcükler kimi eklerle birleşirken zaman zaman araya başka yeni sesler girer. Türkçede ses türemesi olayına fazla rastlanmaz.

Ses türemesi yaratan başıca durumlar:
a) Ünlüyle biten sözcüklere, ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde, Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelemeyeceği için bu ünlülerin arasına “y,ş,s,n” ünsüzlerinden uygun olan biri gelir. Bu ses türemesine kaynaştırma da denir.
Örnek :
oku-y-an okuyan
baba-s-ı babası
yedi-ş-er yedişer
elma-n-ın elmanın
b) Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde ad soylu sözcükte ses türemesi görülür.
Örnek : his etmek hissetmek
red etmek reddetmek
Bu sözcüklere ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcüklerde aynı türeme ortaya çıkar.
Örnek :
af-ı affı
had-i haddi
c) Kimi sözcükler pekiştirilirken ses türemesi meydana gelir.
Örnek : yalnız yap-a-yalnız
sağlam sap-a-sağlam
dar-a-cık daracık
bir-i-cik biricik

Ses Daralması (Ünlü Daralması) : “a, e” geniş ünlüsüyle biten sözcüklere “-yor” şimdiki zaman eki getirildiğinde, bu geniş ünlüler daralıp değişerek “ı,i,u,ü” olur.
Örnek : bekle-yor bekliyor
oyna-yor oynuyor
“-ma,-me” olumsuzluk ekleri de “-yor” ekiyle birleştiğinde daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur.
Örnek : gelme-yor gelmiyor
bakma-yor bakmıyor

Ulama : Ünsüz harfle biten sözcüğün son ünsüz harfinin kendisinden sonra gelen ve ünlü harfle başlayan sözcüğün ilk hecesiyle birleştirilerek okunmasıdır.
Örnek :
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç
Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç

5 yorum:

Adsız dedi ki...

super hazırlamıssınız cok calıstım ısıme yaradı tsk

Adsız dedi ki...

çok gzl olmuşş tşk

:D

Adsız dedi ki...

çok süper bir site . bu bilgiler çok işime yaradı tşkkür ederim

Adsız dedi ki...

güzel ama bir şiir de incelenmiş halini de koysanız çok iyi olacak güzel olmş ama yinede

Adsız dedi ki...

valla süpermiş benim çok işime yaradı